Kryterium „służby na rzecz totalitarnego państwa” określone w art. 13b ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 2020 r., poz. 723) powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka. (Uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2020 r., III UZP 1/20).
W ustnym uzasadnieniu do Uchwały z dnia 16 września 2020 r., sygn. Akt III UZP 1/20, Sąd Najwyższy wskazał, że nieprawidłowe jest ograniczenie rozumienia przepisu art. 13 b ust. 1 ustawy zaopatrzeniowej wyłącznie do wykładni językowej. Oznaczałoby to pozbawienie sądu prawa do przeprowadzenia interpretacji przepisów, to jest pozbawienie sądu jednego z jego atrybutów opisanego w art. 45 Konstytucji.
Sąd Najwyższy nie podzielił stanowiska organu rentowego i MSWIA, że warunkiem obniżenia wymiaru emerytury jest wyłącznie samo pełnienie służby we wskazanym okresie we wskazanych instytucjach. Taka bezrefleksyjna, wyłącznie językowa wykładnia art. 13 b ust. 1 ustawy nie jest prawidłowa, ponieważ niezbędne jest przeprowadzenie wykładni tego pojęcia w zgodzie z zasadami wyznaczającymi standardy demokratycznego państwa prawnego, to zaś wymaga, aby kryterium to zostało ocenione z uwzględnieniem wszystkich istotnych okoliczności w sprawie, a w szczególności z uwzględnieniem indywidualnych czynów ubezpieczonego i ich weryfikacji pod kątem podstawowych praw i wolności.
Katalog okoliczności uwzględnianych jest zdaniem Sądu Najwyższego otwarty. Chodzi w szczególności o:
- długość okresu pełnienia służby i jego historyczne umiejscowienie w wyznaczonym okresie od lipca 1944 do 1990
- miejsce pełnienia służby
- stanowisko służbowe
- stopień służbowy
Ustalenie tych okoliczności oraz indywidualnych czynów ubezpieczonego pod kątem ich weryfikacji jako naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka, powinno nastąpić wg procesowych zasad dowodzenia i rozkładu ciężaru dowodu, z uwzględnieniem dowodów prima facie oraz domniemań faktycznych i prawnych oraz zasad obalania takich domniemań. Podkreślenia wymaga, że taka wykładnia jest zgodna z jednolitym obecnie i utrwalonym orzecznictwem sądów administracyjnych, w szczególności NSA, orzekających w sprawach ze skarg na decyzje MSWiA z art. 8a ustawy.
Przed sądem staje konkretny człowiek, a ilość stanów faktycznych, która może być objęta treścią ustawy, jest nie do uchwycenia. Dlatego wykładni nie można dokonywać abstrakcyjnie. Sąd Najwyższy zauważył, że część osób którym obniżono emerytury, to osoby, które nabyły uprawnienia emerytalne w wolnej Polsce, na podstawie przepisów uchwalonych w wolnej Polsce. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że przypisanie odpowiedzialności indywidualnej osobie w oderwaniu od konkretnych czynów, pozostałoby w sprzeczności z preambułą Konstytucji RP "pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność”. Ta wskazana gwarancja odcina nas dzisiaj od metod typowych dla państw totalitarnych. W państwie demokratycznym nie można działać tak, jak w państwie totalitarnym, które nie przestrzegało żadnych reguł i żadnych praw jednostki i sprawiedliwego procesu. Stalibyśmy się, wskazał Sąd Najwyższy, wówczas tym samym systemem, który krytykujemy. W rezultacie miejsce pracy i okres pełnienia służby nie może być jedynym kryterium pozbawienia prawa do zaopatrzenia emerytalnego. Sąd Najwyższy opowiedział się za definicją państwa totalitarnego w ujęciu wąskim tzn. warunkiem utraty świadczenia emerytalnego jest wykazanie, że ubezpieczony w swojej służbie naruszył podstawowe prawa i wolności innych osób, zwłaszcza osób walczących o niepodległość, o suwerenność i o wolną Polskę.
W uzasadnieniu ustnym Sąd Najwyższy zwrócił także uwagę, że informacja IPN może być przez strony w postępowaniu kwestionowana, co do wykazanego okresu służby i instytucji, w których służba była pełniona.
Uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2020 r., III UZP 1/20.