Toruń, dnia 12 lipca 2022 roku
W Wyroku z dnia 22 czerwca 2022 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 598(16) § 1 w związku z art. 598(15) § 1 Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim obejmują sytuacje, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje, s ą n i e z g o d n e z art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Przepisy art. 598(16) § 1 w związku z art. 598(15) § kodeksu postępowania cywilnego przewidują możliwość nałożenia obowiązku zapłaty sumy pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej do kontaktów, od osoby, która niewłaściwie wykonuje obowiązki w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że zaskarżone przepisy w zakresie, w jakim obejmują sytuacje, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje, godzą w konstytucyjny standard ochrony dobra dziecka. Wydaje się bowiem oczywiste, że swoisty automatyzm groźby sankcji pieniężnych oraz nałożenia tych sankcji na rodzica (opiekuna) za niewykonywanie lub niewłaściwe wykonywanie kontaktów z dzieckiem bez względu na okoliczności faktyczne, które legły u podstaw tych naruszeń, przeczy funkcji, jaką w założeniu miały spełniać zaskarżone przepisy. Innymi słowy nie jest możliwe nałożenie obowiązku zapłaty sumy pieniężnej za niewykonanie kontaktów bądź niewłaściwe ich wykonanie jeśli przyczyny takiego stanu rzeczy związane są z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę pod piecza której dziecko pozostaje.
Trybunał Konstytucyjny wskazał, że dyspozycje art. 598(15) § 1 i art. 598(16) § 1 k.p.c., mimo że odnoszą się do osoby opiekuna dziecka, wkraczają swym zakresem stosowania w sferę autonomii dziecka wówczas, gdy nie ma ono woli kontaktu z rodzicem. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wola każdego człowieka jest elementem jego życia osobistego, podlegającego ochronie prawnej, a w przypadku dzieci – w szczególności na poziomie międzynarodowym (zob.: art. 12 Konwencji o prawach dziecka z 1989 r.; art. 3 oraz art. 6 lit. b i c Europejskiej konwencji o wykonywaniu praw dzieci, sporządzonej w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 r.), i objętego gwarancją dysponowania tym dobrem według własnego uznania w myśl art. 47 Konstytucji.
W ocenie Trybunału nie budzi wątpliwości, że dzieci realizują swe prawa pod kontrolą dorosłych. Za niezgodny z powołanymi wzorcami kontroli należy jednak uznać mechanizm prawny, który umożliwia stosowanie sankcji finansowych wobec osoby sprawującej pieczę nad dzieckiem w sytuacji, w której nie wykonuje ona nałożonych na nią obowiązków dotyczących kontaktu dziecka, ale z powodu uwzględnienia woli (zdania) tego właśnie dziecka.
Sąd opiekuńczy również musi mieć tę okoliczność na uwadze, wydając postanowienia w trybie art. 598(15) § 1 i art. 598(16) § 1 k.p.c.; jest on także obowiązany do samodzielnego wysłuchania dziecka przed podjęciem decyzji w sprawach dotyczących jego osoby, jeżeli rozwój umysłowy dziecka, stan zdrowia i stopień jego dojrzałości na to pozwalają, a ponadto obowiązany jest w miarę możliwości uwzględnić jego rozsądne życzenia (art. 576 § 2 k.p.c.); co wymaga podkreślenia – musi się to odbywać z poszanowaniem art. 72 ust. 3 Konstytucji, art. 12 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka z 1989 r. oraz art. 3 i art. 6 lit. b i c Europejskiej konwencji o wykonywaniu praw dzieci z 1996 r.
Nakaz ochrony dobra dziecka stanowi podstawową, nadrzędną zasadę polskiego systemu prawnego; pojęcie „praw dziecka” w przepisach Konstytucji należy rozumieć jako nakaz zapewnienia ochrony interesów małoletniego, który w praktyce sam może jej dochodzić w bardzo ograniczonym zakresie.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 czerwca 2022 r., sygn. akt Sygn. akt SK 3/20.