Prawo do sądu i do korzystania z bezpłatnej pomocy adwokata przed sądem nie może być rozumiane jako bezwzględne prawo do każdorazowego żądania ustanowienia pełnomocnika z urzędu. Jedną z przesłanek przyznania stronie adwokata z urzędu jest uznanie przez sąd, że udział adwokata jest w sprawie niezbędny. Zasadność przyznania pełnomocnika z urzędu każdorazowo podlega więc ocenie sądu. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 2 marca 2016 r. sygn. akt. I ACa 476/15).
Zgodnie z art. 117 kodeksu postępowania cywilnego strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części, może domagać się ustanowienia adwokata z urzędu. Także osoba fizyczna, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata z urzędu, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Wniosek o ustanowienie adwokata strona zgłasza wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno, na piśmie lub ustnie do protokołu, w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Sąd uwzględni wniosek, jeżeli udział adwokata w sprawie uzna za potrzebny. Każdy wniosek rozpoznawany jest indywidualnie. Potrzeba udziału w sprawie profesjonalnego pełnomocnika może wynikać z faktu, iż dana osoba nie tylko nie jest w stanie bez uszczerbku koniecznego dla siebie i rodziny ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata ale przede wszystkim potrzeba udziału profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu jest podyktowana: nieporadnością strony, złożonym pod względem faktycznym i prawnym charakterem sprawy czy też faktyczną niezdolnością strony do samodzielnego działania w sprawie (wyroki Sądu Najwyższego: 2 marca 2005 r., III CK 533/04, 8 grudnia 2009 r., I UK 195/09).
Dla przykładu Sąd Apelacyjny w Krakowie uznał, że emocjonalny charakter spraw rozwodowych nie może stanowić wyłącznego argumentu przemawiającego za ustanowieniem pełnomocnika z urzędu. (Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 1 lutego 2011 r. I ACz 29/11). Także sam fakt istnienia choroby psychicznej strony nie uzasadnia konieczności uwzględnienia jej wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. W takiej sytuacji sąd również ocenia, czy udział adwokata w sprawie jest potrzebny i tylko wówczas, gdy sprawa jest skomplikowana pod względem faktycznym lub prawnym albo gdy strona wykazuje nieporadność i nie podejmuje stosownych działań procesowych, obowiązany jest ustanowić pełnomocnika z urzędu. (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2010 r. IV CSK 318/09).
O wyznaczenie konkretnego adwokata (z imienia i nazwiska) sąd zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej. Właściwa okręgowa rada adwokacka wyznacza adwokata niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie dwóch tygodni, zawiadamiając o tym sąd. W zawiadomieniu właściwa okręgowa rada adwokacka wskazuje imię i nazwisko wyznaczonego adwokata oraz jego adres do doręczeń. Strona może we wniosku wskazać konkretnego adwokata, którego chce mieć jako pełnomocnika. Właściwa okręgowa rada adwokacka w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym adwokatem, wyznaczy adwokata wskazanego przez stronę.
Trzeba pamiętać, że sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej poweźmie wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się ustanowienia przez ustanowionego adwokata. W przypadku podania nieprawdziwego oświadczenia o stanie majątkowym, sąd może cofnąć wyznaczenie adwokata z urzędu i nałożyć na stronę grzywnę.